Dự thảo Luật Chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù, hiện đang được trình Quốc hội xem xét, là một bước đi chiến lược nhằm chuyên biệt hóa và nâng cao hiệu quả hoạt động hợp tác tư pháp quốc tế trong lĩnh vực thi hành án hình sự. Được xây dựng trên nền tảng kế thừa Luật Tương trợ tư pháp 2007, dự thảo Luật đã có nhiều bổ sung, điều chỉnh quan trọng, với các điểm mới nổi bật như sau:
1. Có phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng rõ ràng, tách biệt;
2. Bổ sung các nguyên tắc phù hợp tính nhân đạo và thông lệ quốc tế;
3. Quy định rõ Cơ quan Trung ương là Bộ Công an;
4. Làm rõ điều kiện và trường hợp từ chối tiếp nhận/ chuyển giao;
5. Quy định về chuyển đổi hình phạt chặt chẽ hơn;
6. Quy định về kiểm soát việc rút đơn xin chuyển giao chặt chẽ hơn;
Một trong những cải cách cốt lõi và mang tính thực tiễn cao nhất trong Dự thảo Luật là việc chi tiết hóa quy trình thủ tục tiếp nhận và chuyển giao người đang chấp hành án phạt tù. Đây là điểm đã từng gây ra nhiều lúng túng trong thực tiễn do Luật TTTP 2007 chỉ quy định chung chung, thiếu hướng dẫn cụ thể, thì nay mọi bước trong quy trình đều được cụ thể hóa bằng các điều khoản pháp lý rõ ràng.
Dưới góc nhìn tổ chức thực tiễn, việc đặt Bộ Công an là Cơ quan Trung ương trong Dự thảo không chỉ mang tính hình thức hành chính, mà thể hiện một định hướng rõ ràng về mặt thể chế: xây dựng đầu mối đủ thẩm quyền và năng lực để xử lý xuyên suốt toàn bộ quy trình chuyển giao. xây dựng đầu mối đủ thẩm quyền và năng lực để xử lý xuyên suốt toàn bộ quy trình chuyển giao. Từ khâu tiếp nhận yêu cầu, xác minh điều kiện đến việc lập hồ sơ, tổ chức bàn giao, và theo dõi sau chuyển giao – Bộ Công an giữ vai trò chủ đạo trong tất cả các mắt xích. Việc này tạo ra một quy trình khép kín, tránh sự chồng chéo và phân tán về chức năng như từng xảy ra khi Luật Tương trợ tư pháp chưa phân định rõ trách nhiệm giữa các bộ, ngành.
Thực tiễn cho thấy, nhiều vụ việc chuyển giao trước đây bị đình trệ hoặc kéo dài do không có một cơ quan đủ thẩm quyền để chủ động đàm phán, rà soát hồ sơ, hoặc điều phối nhanh giữa các đầu mối trong và ngoài nước. Nay, với tư cách là Cơ quan Trung ương, Bộ Công an vừa có thẩm quyền pháp lý, vừa có hệ thống tổ chức dọc trải dài từ trung ương đến địa phương, vừa có kinh nghiệm trong thi hành án hình sự và quản lý người bị kết án đây chính là nền tảng để bảo đảm tính khả thi, linh hoạt nhưng vẫn chặt chẽ trong quy trình chuyển giao.
Dự thảo Luật cũng thiết kế hai chương riêng biệt cho hai chiều của hoạt động chuyển giao – tiếp nhận và chuyển giao – mỗi chương được sắp xếp theo trình tự chặt chẽ, phản ánh quy trình xử lý vụ việc mang tính nghiệp vụ chuyên sâu: từ xác lập nhu cầu chuyển giao, tiếp nhận đơn, kiểm tra điều kiện pháp lý, trao đổi thông tin với phía nước ngoài, đến tổ chức thực hiện và hậu kiểm sau khi bàn giao. Cách tiếp cận này không chỉ thống nhất với thông lệ quốc tế mà còn tạo điều kiện cho Bộ Công an phát huy vai trò đầu mối, giúp quản lý rủi ro pháp lý và nâng cao hiệu quả thực thi chính sách.
Về mặt lý luận, có thể khẳng định rằng việc giao Bộ Công an làm Cơ quan Trung ương phản ánh quan điểm quản trị hiện đại: giao cho một cơ quan chuyên trách đủ thẩm quyền điều phối toàn bộ quy trình xuyên biên giới, với trách nhiệm rõ ràng và khả năng hành động thực tế. Khác với giai đoạn trước, khi nhiều khâu trong quy trình còn phụ thuộc vào thỏa thuận giữa các bộ, ngành và hướng dẫn liên bộ, mô hình mới sẽ giúp giảm thiểu phụ thuộc vào yếu tố hành chính liên ngành và nâng cao tính phản ứng nhanh với từng hồ sơ vụ việc cụ thể.
Ý nghĩa lớn nhất của việc chi tiết hóa thủ tục là tạo ra một quy trình đồng bộ, minh bạch và có thể kiểm chứng, giúp các cơ quan tiến hành tố tụng, thi hành án, cũng như cơ quan ngoại giao và các đơn vị liên quan phối hợp nhịp nhàng, tránh chồng chéo. Quy định chi tiết từng bước cũng giúp nâng cao hiệu lực áp dụng, giảm rủi ro sai sót trong quá trình tổ chức chuyển giao – đặc biệt khi hoạt động này liên quan đến chủ quyền quốc gia, quyền con người, quan hệ quốc tế và việc đảm bảo an ninh./.
Phòng An ninh điều tra